اقاله چیست؟
اقاله عقد جدیدی است که باعث ازبین‌رفتن تمام یا بخشی از مفاد و توافقات عقد قبلی می‌شود که از شرایط اساسی آن اراده و رضایت کامل هر دوطرفه عقد است. به‌عبارت‌دیگر اقاله یک نوع توافق جدید برای ازبین‌رفتن عقد سابق است.
بر اساس ماده 283 قانون مدنی بعد از معامله، طرفین می‌توانند به تراضی، آن را اقاله یا تفاسخ کنند.در واقع امکان دارد علت اقاله هر چیزی باشد ولیکن عمده علت آن پشیمانی طرفین از انعقاد عقد قبلی است.
انواع اقاله
اقاله قرارداد ممکن است به‌صورت ضمنی و شفاهی باشد یا به‌صورت صریح و درج در قرارداد مکتوب یا امکان دارد اقاله نسبت به تمام مورد معامله باشد یا نسبت به بخشی از آن صورت گیرد.
از انواع اقاله می‌توان به اقاله اجل دین، اقاله بعد از تلف، اقاله بعد از عمل به‌شرط، اقاله بعد از عیب و بعد از نقل، اقاله بعض، اقاله تقسیم، اقاله حواله، اقاله ضمان، اقاله فضولی، اقاله قهقرایی، اقاله وراث و اقاله وقف اشاره کرد.
نکته قابل‌اهمیت این است که اقاله فقط در عقود لازم وجود دارد؛ زیرا که عقود جایز بااراده هریک از طرفین قابل‌فسخ است و نیازی به توافق دو طرف بر اقاله نیست.
شرایط صحت اقاله
همان‌طور که قبلاً بیان شد اقاله یک عقد است و برخلاف ایقاع نیاز به اراده دو طرف دارد و موجب انحلال عقد سابق می‌گردد؛ بنابراین لازم است شرایط صحت عقد اقاله مثل سایر عقود اطلاع کافی داشته باشیم تا با انعقاد یک اقاله صحیح بتوانیم قرارداد قبلی را منحل کنیم که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد.
1-تراضی طرفین: مهم‌ترین شرط صحت اقاله رضایت کامل دو طرف قرارداد است که می‌تواند این رضایت به‌صورت شفاهی، کتبی یا عملی باشد.
2-اهلیت طرفین: منظور از اهلیت این است که هر دو طرف قرارداد باید عاقل و بالغ باشند و به‌دوراز اجبار و اکراه و اضطرار و اشتباه قصد انحلال عقد قبلی را داشته باشند. لازم به توضیح است اگر شخص بعد از عقد قرارداد نخست محجور گردد، ولی قهری یا قیم او می‌تواند عقد را اقاله نماید.
3-معلوم بودن موضوع اقاله: دوطرفه قرارداد باید به‌صورت واضح و مشخص معلوم کنند که قصد آنها بر اقاله کدام معامله است به‌طوری‌که جای هیچ‌گونه ابهام و تردید در مورد اقاله وجود داشته باشد.
آثار اقاله قرارداد
اقاله برهم‌زدن و انحلال عقد سابق است که با رضایت طرفین صورت می‌گیرد و اثر اقاله به گذشته سرایت ندارد و به تعبیر دیگر آثار اقاله نسبت به آینده است.
با انعقاد اقاله مال مورد معامله سابق به مالکیت مالک اولیه برمی‌گردد و مالک نیز باید ثمن معامله اقاله شده را به‌طرف مقابل مسترد نماید. نکته حائز اهمیت این است که تلف مورد معامله مانع از اقاله نمی‌باشد و اگر مال مورد معامله تلف حکمی یا تلف حقیقی شود طرف مقابل باید مثل یا قیمت مال تلف شده را باتوجه‌به مثلی یا قیمی بودن آن پرداخت نماید.
تکلیف منافع حاصله با اقاله چگونه است ؟
منافع حاصل شده از زمان انعقاد عقد تا اقاله به دو شکل است:
-اگر منافع منفصل باشد به خریدار تعلق دارد.
-اگر منافع متصل باشد به فروشنده تعلق دارد.
اثر اقاله در عقود تملیکی:با انجام اقاله در عقود تملیکی مالکیت به حالت اولیه اعاده می‌گردد
اثر اقاله در عقود عهدی: اقاله در عقود عهدی به دو صورت انجام می‌گیرد:
قبل از اجرای تعهد: چنانچه اقاله در این عقود قبل از اجرای تعهد باشد اقاله موجب انحلال تمام مفاد و تعهدات مندرج در عقد سابق می‌گردد و ازاین‌رو از اقاله به‌عنوان یکی از اسباب سقوط تعهد یاد می‌شود و اگر اقاله
بعد از اجرای تعهد:در این حالت اجرای تعهد خود باعث انحلال تعهد می‌شود و تعهدات از عهده دو طرف عقد ساقط می‌گردد و به‌طورکلی دیگر چیزی باقی نمانده است تا اقاله آن را زایل کند.
مستثنیات اقاله و عقود اقاله نپذیر
به‌طورکلی اقاله در تمام عقود به جز مستثنیات اقاله وجود دارد؛ زیرا که برخی از عقود به دلیل ماهیت آن و نظم عمومی قابل‌انحلال نیستند و طرفین حتی با توافق قادر به اقاله آن نمی‌باشند که در ادامه توضیح خواهیم داد.
-عقد نکاح: عقد نکاح از عقودی است که حتی با توافق طرفین قابل اقاله نمی‌باشد و اگر زوجین قصد جدایی داشته باشند باید درخواست جدایی را منطبق با طلاق توافقی به دادگاه خانواده ارائه دهند.
-عقد وقف: طبق ماده 55 قانون مدنی وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود و طرفین عقد وقف یعنی واقف و موقوف علیهم قادر به انحلال آن نیستند. با انعقاد عقد ضمان مضمون عنه بری می‌شود و ذمه ضامن مشغول می‌شود و اگر قائل به اقاله در عقد ضمان باشیم مضمون عنه که بری شده است دوباره مدیون خواهد گشت که این با ماهیت عقد ضمان در تضاد است؛ بنابراین این عقد نیز قابل‌انحلال نخواهد بود.
-عقد ضمانت: مطابق با ماده 684 قانون مدنی عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد. متعهد را ضامن طرف دیگر را مضمون‌له و شخص ثالث را مضمون‌عنه یا مدیون اصلی می‌گویند.
تفاوت فسخ با اقاله
1- اقاله قرارداد نیاز به اراده و توافق دو طرف دارد درحالی‌که فسخ یک حق است که برای یک طرف ایجاد می‌شود و برای اعمال حق فسخ نیازی به رضایت طرف مقابل ندارد.
2- برای فسخ شرایط و مواعدی وجود دارد که این موضوعات در اقاله وجود ندارد.
3- فسخ ناشی از قانون یا قرارداد است درحالی‌که اقاله تعهد نیازی به منشأ قانونی نیست و با رضایت طرفین حاصل می‌شود.
4- فسخ ایقاع است و اقاله یک توافق دوطرفه و جز عقود است.
نمونه متن اقاله قرارداد
مبایعه‌نامه شماره ………. مورخ ………. (در پشت این صورت‌جلسه) با توافق طرفین قرارداد خانم/ آقای ………. به‌عنوان فروشنده، و خانم/ آقای ………. به‌عنوان خریدار با رضایت کامل و میل قلبی، و در کمال صحت و سلامت عقل به‌وسیله هر دو طرف در تاریخ ………. فسخ و اقاله گردید. فروشنده (خانم/ آقای ……….) کلیه وجوه پرداختی توسط خریدار (خانم/ آقای ……….) را طی چک‌های بانکی به شماره …. مورخ …. به خریدار بازپرداخت و عودت نمود. مابقی چک‌های موضوع قرارداد عیناً بدون اینکه وصول شده باشند به خریدار مسترد گردید.
خانم/ آقای ………. (خریدار) نیز اقرار می‌نماید که از بابت مبالغ پرداختی بابت ثمن معامله هیچ‌گونه طلبی از خانم/ آقای ………. (فروشنده) ندارد. باتوجه‌به اینکه زمین مورد معامله به خانم/ آقای ………. تحویل داده نشده بود؛ بنابراین دخل و تصرفی نیز از جانب وی بر روی زمین صورت نگرفته است. از تاریخ تنظیم این اقاله نامه، مبایعه‌نامه مذکور باطل و از درجه اعتبار ساقط بوده و هیچ‌گونه ارزش قانونی ندارد. ضمناً طرفین قرارداد متعهد گردیدند که از تاریخ تنظیم این اقاله نامه هیچ‌گونه حقی نسبت به مبایعه‌نامه فوق‌الذکر نداشته و نخواهند داشت. خریدار حق هرگونه شکایتی در ارتباط با این ملک بر علیه فروشنده (خانم/ آقای ……….) در حال و آینده را از خود ساقط نمود. این اقاله نامه در مورد طرفین، وکیل، و قائم‌مقام قانونی آنان علی‌الخصوص وراث آنان نافذ، معتبر، و لازم‌الاجرا است.
