نقش کمیسیون میانجی در دادگاه جهانی و تشکیلات دیوان بین‌المللی دادگستری
محمدعلی طیبی سورکی وکیل پایه یک دادگستری و رییس کمیسیون حمایت از اعضا و صیانت از مرکز وکلا قوه قضائیه استان مازندران
دیوان بین‌المللی دادگستری یک دادگاه جهانی است که رکن اصلی سازمان ملل متحد محسوب می گردد و مقر آن شهر لاهه در کشور هلند می باشد.که در این نوشته به بررسی آن به صور مختلف می پردازیم.
شایان ذکر است کشور جمهوری اسلامی ایران، عضویت در منشور ملل متحد و اساسنامه دیوان را کارنامه خویش دارد.
در خصوص تشکیلات این دادگاه به ماده 2اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری می توان ،اشاره نمود ؛که اشعار می دارد:
دیوان بین الملی دادگستری عبارت است از یک هیئت قضات مستقل که بدون توجه به ملیت آنها از میان کسانی انتخاب میگردند که عالی ترین مقام اخلاقی را دارا بوده و هر یک واجد شرایطی باشند که برای انجام مشاغل عالی قضائی در کشور خود لازم می باشند و یا از جمله متبحرین در علم حقوق باشند که تخصص آنها در حقوق بین المللی شهرت بسزائی دارد .
دیوان مزبور مرکب است از پانزده عضو بدون اینکه در میان آنها بیش از یک نفر تبعه همان دولت باشد .
در این مورد کسی که ممکن است تبعه بیش از یک دولت محسوب گردد، تبعه کشوری محسوب خواهد شد که معمولا در آنجا حقوق مدنی و سیاسی خود را به موقع اجرا میگذارد .
ضمنا مطابق ماده ۴ اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری؛ اعضاء دیوان بین المللی دادگستری را مجمع عمومی و شورای امنیت از میان صورت اشخاصی که بوسیله دستجات ملی مربوط بدیوان دائمی داوری پیشنهاد میگردند بر طبق مقررات زیر انتخاب مینمایند .
2- د رمورد اعضاء ملل متحد که در دیوان داوری نماینده ندارند، داوطلبان بوسیله دستجات ملی پیشنهاد خواهندشد که دولتهای آن اعضاء برای این منظور و بر طبق شرایطی که به موجب ماده 44 قرار داد لاهه مورخ 1907 راجع به تسویه مسالمت آمیز اختلافات بین المللی برای اعضاء دیوان دائمی داوری مقرر است معین می نمایند .
همچنین ،سه ماه قبل از تاریخ انتخابات رئیس کل دبیر خانه ملل متحد اعضاء دیوان دائمی داوری را که تبعه دولتهای امضاء کننده این اساسنامه می باشند و همچنین اعضاء دستجات ملی را که بر طبق فقره دوم ماده 4 معین شده اند کتبا" دعوت مینماید تا د ر مدت معینی به معرفی اشخاصی که موقعیت اشغال مقام عضویت دیوان بین المللی دادگستری را حائز می باشند مبادرت کنند .
نکته قابل توجه اینکه؛ هیچ دسته ای نمی تواند در هیچ مورد بیش از چهار نفر که منتها دو نفر آنها از ملیت خود ان دسته باشد معرفی کند و در هیچ موقع ممکن نیست بیش از دو برابر عده جاهای خالی پیشنهاد نمود .
بهر دسته ملی توصیه میشود که قبل از اقدام به تعیین داوطلبان از عالیترین دیوان قضایئ و از دانشکده های حقوق و فرهنگستان های ملی و شعبات ملی فرهنگستانهای بین المللی که مخصوص مطالعات درعلم حقوق می باشند، استفاده نماید .
رئیس کل دبیر خانه مطابق ماده ۷ اساسنامه ؛صورتی از اسامی کسانی را که باین طریق معرفی شده اند به ترتیب اولویت تنظیم مینماید فقط این اشخاص قابل انتخاب خواهند بودمگر در موردیکه به موجب فقره دوم از ماده 12 پیش بینی شده است .
و رئیس کل دبیر خانه اینصورت را باطلاع مجمع عمومی وشورای امنیت میرساند.
نکته مهم اینکه ؛مجمع عمومی و شورای امنیت هر یک مستقلا اعضاء دیوان را انتخاب مینمایند.
مطلب مهم دیگر اینکه ؛در هر انتخاب ، انتخاب کنندگان باید مد نظر بگیرند که اشخاصی که برای عضویت دیوان بین المللی دادگستری معین می شوند نه فقط باید شخصا" دارای شرایط مقرر باشند بلکه مجموعا" بتوانند نماینده اقسام بزرگ تمدنها و مهمترین اسلوب های قضائی جهان نیز باشند.
کسانی منتخب محسوب میگردند که هم د رمجمع عمومی و هم در شورای امنیت دارای اکثریت تام بوده اند.
در رأی شورای امنیت خواه برای انتخاب قضات و خواه برای تعیین اعضاء کمیسیون مقرر در ماده 12 هیچ فرقی بین اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت گذاشته نخواهد شد.
هرگاه آراء مجمع عمومی و شورای امنیت به بیش از یکنفر از اتباع یک دولت داده شود فقط مسن ترین آنها انتخاب میگردد.
هرگاه پس از جلسه اول انتخابات باز صندلیهای خالی باقی بماند بطریق مذکور فوق به انتخا بات دوم و در صورت لزوم بانتخابات سوم نیز مبادرت میگردد.
هرگاه پس از سومین جلسه انتخابات باز صندلی خالی بماند ممکن است د رهر موقع خواه به در خواست مجمع عمومی و خواه به درخواست شورای امنیت کمیسیون میانجی مرکب از شش عضو که سه نفر از آنها را مجمع عمومی و سه نفر دیگر را شورای امنیت معین میکند تشکیل شود تا برای هر صندلی خالی اسم یکنفر را به اکثریت تام معین و آن را به منظور انتخاب جداگانه به مجمع عمومی و بشورای امنیت پیشنهاد کند .
کمیسیون میانجی می تواند اسم هر شخصی را که دارای شرایط مقرر بوده وحائز اتفاق آراء اعضاء کمیسیون باشد در صورت اسامی خود منظور دارد ولو اینکه اسم آن شخص در صورت امسامی اشخاصی که به موجب ماده هفت معرفی شده موجود نباشد .
ضمنا هرگاه کمیسیون میانجی تشخیص دهد که نمی تواند به تامین انتخاب موفق گردد اعضاء دیوان بین المللی دادگستری که قبلا معین شده اند جاهای خالی را در مدتیکه از طرف شورای امنیت معین میشود از میان اشخاصی که در مجمع عمومی و در شورای امنیت دارای رأی بوده اند پر می کنند .
نکته جالب اینکه ؛هر گاه آراء قضات متساویا " تقسیم شود رأی مسن ترین آن ها قاطع خواهد بود .
اعضاء دیوان بین المللی دادگستری برای مدت 9 سال انتخاب شده و قابل تجدید انتخاب نیز خواهند بود معذلک د ر مورد قضاتیکه در انتخاب اولی اعضاء دیوان معین میگردند مأموریت 5 نفر از آن ها در انقضای 3 سال و مأموریت پنج نفر دیگر در آخر شش سال خاتمه پذیر می شود .فلذا رعایت نکات ذیل ضروری است:
1 – قضاتی را که مأموریت آن ها باید در دوره اولی سه ساله و شش ساله خاتمه یابد رئیس کل دبیر خانه فورا" پس از ختم اولین انتخابات بوسیله قرعه معین میکند .
2 – اعضاء دیوان مادام که جانشین آن ها معین نشده است در شغل خود باقی خواهند بود و پس از تعیین جانشین نیز بکار هائیکه قبلا" به آنها رجوع شده است رسیدگی خواهند کرد .
3 – در صورت استعفای یکی از اعضاء دیوان بین المللی دادگستری آن استعفا بر ئیس دیوان مزبور داده میشود تا بر ئیس کل دبیرخانه ابلاغ گردد به محض این ابلاغ صندلی عضو مستعفی خالی می شود .
در ضمن ،مدت مأموریت عضو منتخب بجای عضو دیگری که هنوز مدت مأموریت اوتمام نشده است همان بقیه مدت تعیینی او خواهد بود .
مطابق ماده ۱۶ اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری؛ اعضاء دیوان نمیتوانند هیچ مأموریت سیاسی یا اداری بعهده بگیرند و یا به شغلی مشتغل گردند که جنبه حرفه ای داشته باشد .
و نکته قابل توجه اینکه،در صورت تردید حکم دیوان قطعی است .
اقدامی را که طبق ماده 17 اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری برای اعضای آن منع نموده عبارتند از:
1- اعضاء دیوان نمی توانند در هیچ کاری سمت نمایندگی یا مشاوری و یا وکالت داشته باشند .
2- انها نمیتوانند د رتسویه هیچ کاری که سابقا" در آن کار بسمت نمایندگی یا مشاوری و یا وکالت یکی از طرفین و یا بسمت عضویت یک محکمه ملی و یا بین المللی و یا یک هیئت تحقیقی و یا بهر عنوان دیگری مداخله داشته اند شرکت کنند .
و همچنین ماده 18 اساسنامه فوق عنوان می دارد:
1- اعضاء دیوان را نمی توان از شغل خود منفصل نمود مگر در صورتی که سایر اعضاء متفقا" رای دهند که دیگر آن عضو واجد شرایط مقرر نمی باشد .
2 – دفتر دار دیوان مراتب را رسما" برئیس کل دبیر خانه اطلاع میدهد .
3 – بمحض این ابلاغ صندلی عضو منفصل خالی محسوب میشود .
شایان ذکر است ؛اعضاء دیوان در اجراء وظایف خود دارای مزایا و مصونیت های سیاسی خواهندبود .
هر عضو دیوان باید قبل از تصدی شغل خود در جلسه علنی رسما" تعهد نماید که مشاغل خود را در کمال بیطرفی و از روی نهایت وجدان انجام خواهد داد .
مطابق ماده ۲۱ اساسنامه مورد اشاره؛ دیوان بین المللی دادگستری رئیس و نایب رئیس خود را برای مدت سه سال معین می نماید تجدید انتخاب آن ها جایز است .
دیوان دفتر دارو هر کارمند دیگری را که لازم باشد معین مینماید .
از مشخصات، دیوان بین المللی دادگستری این است که، همیشه درحال اشتغال خواهدبود مگر هنگام تعطیلات قضایی که اوقات و مدت آنرا خود دیوان معین مینماید .
نکته بعدی اینکه؛ اعضاء دیوان حق گرفتن مرخصی های مرتب دارند تاریخ و مدت این مرخصی ها را خود دیوان با در نظر گرفتن مسافت بین لاهه و خانه اصلی اعضاء معین خواهدنمود . جزء در موارد مرخصی و یا عدم امکان حضور بعلت ناخوشی یا بهر علت مهم دیگری که صحت آنرا رئیس دیوان تشخیص میدهد اعضاء دیوان بین المللی دادگستری باید همیشه تحت اختیار دیوان مزبور باشند .
هرگاه بعلت خاصی یکی از اعضاء دیوان تشخیص دهد که نباید در رسیدگی بیک کار معینی شرکت نماید مراتب را باطلاع رئیس میرساند .
هرگاه در چنین مواردی بین رئیس و عضو دیوان اختلاف نظر باشد رأی خود دیوان قاطع خواهد بود .
دیوان بین المللی دادگستری باید اختیارات خود را در جلسه علنی انجام دهد مگر اینکه به موجب این اساسنامه استثنای صریح شده باشد .
عده قضات حاضر برای تشکیل دیوان بین المللی دادگستری به کمتر از دوازده نرسد نظامنامه دیوان مزبور میتواند مقرر دارد که یک یا چندنفر از قضات بنوبت و بر حسب اوضاع ممکن است از شرکت در جلسات معاف گردند .
برای اینکه دیوان بتواند تشکیل گردد حدنصاب نه نفر کافی خواهد بود .
دیوان بین المللی دادگستری میتواند در هر موقع بنا به تشخیص خود یک یا چند شعبه که لااقل مرکب از سه نفر باشد تشکیل دهد تا بدعاوی از یک طبقه معین مثلا بدعاوی راجع بکار و یا راجع به ترانزیت و ارتباطات رسیدگی نماید .
دیوان مزبور می تواند در هرموقع برای رسیدگی بیک کار معین شعبه ای تشکیل دهد عده قضات این شعبه را خود دیوان با رضایت طرفین دعوی معین می نماید .
براساس ماده 27 اساسنامه ،
هر حکمی که بوسیله شعبه های مذکور در ماده 26و29 داده شود به منزله حکمی خواهد بود که خود دیوان داده باشد.
شعبه های مذکور در ماده 26و29 می توانند با رضایت طرفین در خارج از لاهه منعقد گشته و اجرای وظیفه نمایند .
به منظور پیشرفت سریع امور همه ساله دیوان بین المللی دادگستری یک شعبه مرکب از پنج قاضی تشکیل خواهد داد تا در صورت در خواست طرفین رسیدگی اختصاری نماید بعلاوه دو نفر قاضی نیز معین خواهند شد تا جای هر قاضی را که نتواند در محاکمه شرکت کند بگیرند
دیوان بین المللی دادگستری به موجب آئین نامه طرز انجام وظایف و اختیارات و مخصوصا" آئین دادرسی خود را معین مینماید .
آئین نامه دیوان مزبور میتواند وجود معاونینی را پیش بینی نماید که در خود دیوان یا در شعبه های آن بدون داشتن حق رأی حضور بهم رسانند .
مطابق ماده 31 اساسنامه ؛ قضاتی که ملیت هریک از طرفین دعوی را دارند حق خواهند داشت در رسیدگی بدعوائی که دردیوان بین المللی دادگستری مطرح است شرکت نمایند .
اگر در دیوان مزبور یک قاضی از ملیت یکی از اطراف دعوی باشد هر طرف دیگر می تواند شخصی را بانتخاب خود معین نماید تا بعنوان قاضی شرکت در محاکمه کند .
این شخص باید حتی الامکان از میان کسانی انتخاب گردد که بر طبق ماده 4و5 معرفی شده اند .
هرگاه درمیان قضات دیوان هیچکس از ملیت اطراف دعوی وجود نداشته باشد هر یک از انها می تواند یکنفر قاضی بطریقی که د ر فقره پیش مذکور است معین کند .
مفاد این ماده در مورد ماده 26و29 نیز رعایت خواهد شد .
در این موارد رئیس دیوان از یک وعند الاقتضاء از 2 نفر از اعضاء دسوان که شعبه را تشکیل میدهند تمنا خواهدکرد که جای خود را به اعضائیکه ملیت اطراف ذینفع را دارند واگذار کنند و اگر در میان اعضاء عضوی از ملیت اطراف دعوی نباشد و یا در صورت بودن آن عضو نتواند در محاکمه شرکت کند جای خود را به قضاتی واگذار کنند که اطراف دعوی مخصوصا" معین کرده اند .
هرگاه در یک محکمه چندین طرف مشترک المنفعه باشند تمام آنها از حیث اجرای مقررات فوق درحکم یک طرف خواهند بود.
در صورت تردید حکم دیوان قاطع است .
اعضاء دیوان مقرری سالیانه دریافت خواهند نمود و به رئیس دیوان فوق العاده مخصوص سالیانه پرداخت میشود .
نایب رئیس دیوان برای هر روزیکه شغل ریاست را انجام میدهد فوق العاده مخصوص دریافت خواهد داشت .
قضات غیر از اعضاء دیوان که به موجب ماده 31 معین میشوند برای هر روز که انجام وظیفه می نمایند حق الزحمه دریافت خواهند نمود .
مقرری وفوق العاد و حق الزحمه های مذکور در فوق را مجمع عمومی معین می نماید میزان آنها را نمی توان در مدت مأموریت قضات پائین آورد .
مقرری و فوق العاده و حق الزحمه ها از هر مالیات معاف می باشند .
مخارج دیوان بین المللی دادگستری به نحویکه از طرف مجمع عمومی معین میشود بعهده ملل متحد خواهد بود.
بااحترام محمدعلی طیبی سورکی وکیل پایه یک دادگستری و رئیس کمیسیون حمایت از اعضا و صیانت از مرکز وکلا قوه قضائیه استان مازندران
